Podatnicy podatku VAT mogą realizować działalność gospodarczą jako podatnicy VAT czynni lub podatnicy VAT zwolnieni. Piszę „lub”, gdyż rolnicy ryczałtowi mogą być z jednej strony zwolnieni z tytułu dostaw produktów rolnych pochodzących z własnej działalności rolniczej lub świadczenia usług rolniczych, a z drugiej strony mogą prowadzić działalność gospodarczą opodatkowaną VAT na zasadach ogólnych.
Podatnicy, którzy do tej pory wykonywali wyłącznie czynności zwolnione z VAT mogą zrezygnować z przywileju nierozliczania tego podatku i wybrać rozliczanie VAT na zasadach ogólnych, tj. mogą stać się podatnikami czynnymi. Rezygnacja ze statusu podatnika VAT zwolnionego dotyczy tylko tych przedsiębiorców, którzy mimo braku obowiązku chcą stać się podatnikami VAT czynnymi. Rezygnacja może być wyłącznie dobrowolna i nie należy jej mylić z utratą prawa do zwolnienia z VAT.
Przykład utraty prawa do zwolnienia z VAT:
Podatnik który przekracza próg zwolnienia tzw. podmiotowego do 200.000 zł jest obowiązany z momentem przekroczenia w odniesieniu do całej transakcji, którą przekroczono ww. kwotę rozliczać VAT na zasadach ogólnych, tj. zarejestrować się jako podatnika VAT czynny, wystawiać faktury z VAT oraz prowadzić ewidencję i składać deklaracje i JPK_VAT. Jest to więc obowiązek podatnika.
Przykład rezygnacji ze zwolnienia z VAT:
Podatnik, który nie przekroczył ww. kwoty może (choć nie musi) zrezygnować ze zwolnienia z VAT i zarejestrować się jako podatnik VAT czynny. Jest to jego prawo a nie obowiązek.
Sytuacja rezygnacji ze zwolnienia najczęściej jest związana z istotną zmianą podmiotów będących odbiorcami towarów i usług sprzedawanych przez podatnika. Funkcjonowanie jako podatnik VAT zwolniony „opłaca się” tym podatnikom, którzy dokonują sprzedaży na rzecz osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej lub na rzecz podmiotów, które nie mają prawa do odliczenia VAT (podatników zwolnionych z VAT np. rolników ryczałtowych, czy drobnych przedsiębiorców). W momencie, w którym większość sprzedaży jest dokonywana na rzecz podatników VAT czynnych zwolnienie z VAT może przestać być korzystne dla obu stron transakcji. Nabywca chce otrzymać fakturę z kwotą netto i VAT do odliczenia. Nie chce natomiast otrzymywać faktur, gdzie naliczony VAT sprzedawcy (którego sprzedawca nie może odliczyć) jest wkalkulowywany w cenę sprzedawanych towarów i usług powodując wzrost ceny brutto transakcji, która, co oczywiste, nie zawiera VAT należnego. Sprzedawca w momencie rezygnacji ze zwolnienia może sprzedawać podatnikom VAT czynnym towary i usługi taniej, bowiem ma możliwość odliczenia VAT naliczonego, a przez to nie musi już wliczać nieodliczonego VAT do wartości brutto sprzedawanych towarów i usług. W ten sposób może potencjalnie zwiększyć swoją sprzedaż na rzecz innych podatników VAT czynnych.
Oczywiście rezygnacja ze zwolnienia z VAT powinna być poważnie przemyślana, szczególnie w kontekście wprowadzenia nowego JPK_VAT i obowiązków z tym związanych. Podatnicy VAT czynni muszą bowiem wystawiać faktury z VAT (o ile transakcje nie są zwolnione przedmiotowo), comiesięcznie albo cokwartalnie wpłacać VAT do US (o ile nie występuje nadwyżka podatku naliczonego), prowadzić rejestry VAT, przesyłać ewidencję i deklarację VAT do US. Są również inne obowiązki z tym związane jak choćby obowiązek otrzymywania płatności w mechanizmie podzielonej płatności (patrz art. 108a ustawy o VAT), czy ewentualna odpowiedzialność solidarna np. wynikająca z art. 105a ustawy o VAT.
Rezygnacja ze zwolnienia z VAT podatnika, który prowadzi działalność gospodarczą może być dokonana najwcześniej od miesiąca następnego po miesiącu, w którym złożono zgłoszenie rejestracyjne (druk VAT-R) albo po miesiącu w którym dokonano aktualizacji tego zgłoszenia. W myśl art. 96 ust. 5 pkt 3 ustawy o VAT: jeżeli podmioty, o których mowa w ust. 3 (podatnicy zwolnieni z VAT), zrezygnują z tego zwolnienia, obowiązane są do złożenia zgłoszenia rejestracyjnego, o którym mowa w ust. 1, a w przypadku podatników zarejestrowanych jako podatnicy VAT zwolnieni – do aktualizacji tego zgłoszenia, w terminach przed początkiem miesiąca, w którym podatnik rezygnuje ze zwolnienia, o którym mowa w art. 43 ust. 1 pkt 3 oraz art. 113 ust. 1 i 9, w przypadku rezygnacji z tego zwolnienia.
Nie można więc zrezygnować ze zwolnienia od VAT w trakcie miesiąca w którym podjęło się decyzję o takiej rezygnacji. Można zrezygnować ze zwolnienia najwcześniej od następnego miesiąca po miesiącu złożenia VAT-R albo jego aktualizacji.
Co z podatnikami, którzy nie złożyli VAT-R ze wskazaniem, że chcą być podatnikami czynnymi, a jednak chcą być takimi podatnikami z dnia na dzień. W takiej sytuacji najłatwiej jest złożyć w US VAT-R jak najszybciej oraz wykonać jakąkolwiek z czynności wymiennych w art. 113 ust. 13 ustawy o VAT. Może to być np. sprzedaż części do pojazdów samochodowych (PKWiU 45.3), czy części do motocykli (PKWiU 45.4). Można też kupić butelkę alkoholu lub sprzedać bak paliwa do samochodu. Jednak taka sprzedaż (alkoholu, czy paliwa) wymaga koncesji, stąd lepiej pozostać przy częściach do pojazdów samochodowych. Wówczas utrata prawa do zwolnienia następuje z chwilą dokonania takiej czynności i nie trzeba czekać do następnego miesiąca w celu przejścia na rozliczenie w VAT na zasady ogólne (stać się podatnikiem VAT czynnym). Sprzedaż części do pojazdów samochodowych nie musi być dokonana na znaczną kwotę. Wystarczy sprzedaż za kilka złotych.